We only live once thì đừng để người ta lấy cắp đứa con tinh thần của mình!

Một sai lầm… đáng giá triệu đô

“We only live once thì đừng để người ta lấy đi đứa con tinh thần của mình!”

Một công ty cà phê Việt Nam từng ngậm đắng nuốt cay khi thương hiệu “Meet More” bị một công ty Hàn Quốc đăng ký nhãn hiệu trước tại thị trường nội địa. Nỗ lực đòi lại thương hiệu đã khiến họ mất rất nhiều thời gian, tiền bạc và uy tín — chuyện đánh mất “cái tên” nhỏ thật chẳng nhỏ chút nào. 

Đó chỉ là một trong rất nhiều ví dụ cho thấy: đạo nhái sản phẩm hoặc xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ không phải là “hàng chợ” — nó có thể phá hủy thương hiệu, đánh mất lợi thế cạnh tranh, thậm chí kéo thương hiệu “ra đường” nếu không xử lý khôn ngoan từ đầu.

Tại sao đạo nhái vẫn hoành hành?

1. Toàn cầu hoá + chuyển giao công nghệ = tốc độ sao chép chóng mặt

Trong thời đại chuỗi cung ứng toàn cầu và sản xuất hợp tác xuyên biên giới, một mẫu thiết kế, một kiểu bao bì hay công thức sản xuất có thể được sao chép và nhân bản chỉ trong thời gian cực kỳ ngắn. Nếu không có biện pháp bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ kịp thời, một thương hiệu nhỏ cũng dễ dàng bị “nuốt chửng” trên thị trường quốc tế.

2. Luật pháp có, nhưng không phải ai cũng dùng

Luật Sở hữu trí tuệ tại Việt Nam (sửa đổi bổ sung 2019–2022) bảo hộ nhãn hiệu, kiểu dáng công nghiệp, bản quyền tác giả và sáng chế. Tuy nhiên, theo chuyên gia, nhiều doanh nghiệp Việt Nam “sơ suất” trong đăng ký thương hiệu, hoặc chậm trễ khi mở rộng ra thị trường quốc tế, dẫn đến mất thương hiệu vào tay đối tác nước ngoài. 

3. Niềm tin khách hàng — yếu tố vô hình dễ mất nhất

Thương hiệu bị tố copy, đạo nhái hoặc “ăn theo” ý tưởng của người khác sẽ nhanh chóng mất đi sự tin tưởng từ khách hàng và đối tác. Trong thời đại mạng xã hội và lan truyền thông tin tức tốc, chỉ cần một lần bị tố xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, thương hiệu cũng khó mà “sống sót” nếu không có cách xử lý khủng hoảng tốt.

Làm thế nào để chống đạo nhái và bảo vệ tài sản trí tuệ?

Dưới đây là một số chiến lược thực tiễn mà doanh nghiệp và nhà sáng tạo nên cân nhắc:

1. Đăng ký bảo hộ càng sớm càng tốt

• Hãy đăng ký nhãn hiệu, kiểu dáng công nghiệp, bằng sáng chế (nếu là sản phẩm sáng tạo kỹ thuật) ngay tại thị trường mục tiêu — cả trong nước và quốc tế nếu có xuất khẩu hoặc mở rộng thị trường.

• Khi thương hiệu được đăng ký trước, việc khởi kiện hoặc yêu cầu ngừng kinh doanh hàng nhái ở quốc tế sẽ dễ dàng hơn rất nhiều.

2. Kiểm soát chặt quy trình thiết kế – sản xuất – phân phối

• Từ bản thiết kế gốc (file đồ hoạ, mẫu kỹ thuật), hãy lưu lại các phiên bản gốc có dấu thời gian (“metadata”, bản vẽ thiết kế, bằng chứng email trao đổi, hợp đồng gia công…). Khi cần, bạn có bằng chứng rõ ràng là mình là người sáng tạo ban đầu.

• Thiết lập hợp đồng gia công, hợp tác thiết kế với điều khoản sở hữu trí tuệ rõ ràng: ai là chủ sở hữu thiết kế cuối cùng, ai được quyền sử dụng, ai phải chịu trách nhiệm nếu có vi phạm.

3. Sử dụng công nghệ để “ghi dấu bản quyền”

• Có thể dùng các biện pháp “nhận diện nguồn gốc” sản phẩm như tem chống giả, QR code, blockchain để xác minh xuất xứ chính hãng.

• Trong ngành công nghệ, có cả những phương pháp bảo vệ trí tuệ cho mô hình trí tuệ nhân tạo như fingerprinting neural network (IPGuard) hoặc watermarking mô hình, nhằm chứng minh liệu một mô hình có phải là bản sao trái phép hay không.

4. Đào tạo đội ngũ sáng tạo và đối tác

• Khi một thương hiệu muốn lan toả giá trị sáng tạo bền vững, việc đầu tư cho đào tạo đội ngũ nội bộ — từ thiết kế, R&D, marketing đến đối tác gia công — về những kiến thức cơ bản như “nội dung copy thì phải có nguồn”, “hợp đồng sở hữu trí tuệ”, “chuyển giao công nghệ cần xử lý bằng hợp đồng rõ ràng” là không thể thiếu.

• Một chiến dịch nhỏ “những điều nên biết về quyền sở hữu trí tuệ” có thể giúp giảm thiểu đến 80% rủi ro nếu xảy ra sự việc không mong muốn.

Khi chưa đăng ký bản quyền, doanh nghiệp cần hiểu rõ:

1. Nguyên tắc bảo hộ mặc định (theo Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam)

• Tác phẩm, thiết kế, nội dung sáng tạo (ví dụ: bài viết, hình ảnh, nhạc, phần mềm) được bảo hộ quyền tác giả ngay khi bạn tạo ra, không bắt buộc phải đăng ký.

• Tuy nhiên, việc không đăng ký khiến khó chứng minh quyền sở hữu khi có tranh chấp. Lúc này, bên nào có chứng cứ mạnh hơn (file gốc, ngày tạo, nhân chứng, hợp đồng) sẽ chiếm lợi thế.

Ví dụ: Nếu bạn viết một cuốn sách hay thiết kế một logo, dù chưa đăng ký vẫn được bảo hộ. Nhưng nếu người khác đăng ký trước, bạn sẽ phải chứng minh mình là tác giả thực sự.

2. Trường hợp nhãn hiệu, kiểu dáng công nghiệp

• Khác với quyền tác giả, nhãn hiệu và kiểu dáng chỉ được bảo hộ khi đăng ký và được cấp văn bằng.

• Nếu bạn chưa kịp đăng ký, người khác đăng ký trước, họ sẽ có quyền pháp lý mạnh hơn, dù bạn là người dùng trước.

• Luật Việt Nam có khái niệm “nhãn hiệu nổi tiếng” (Điều 75, Luật SHTT). Nếu bạn chứng minh thương hiệu của mình được công chúng biết đến rộng rãi trước khi đối thủ đăng ký, bạn có thể yêu cầu hủy bỏ hiệu lực của họ. Nhưng việc chứng minh này rất khó và tốn kém.

3. Bạn có thể làm gì khi bị “cướp bản quyền”

• Thu thập chứng cứ: giữ lại toàn bộ email, file gốc (Photoshop, Illustrator, Word…), bài đăng trên mạng xã hội có ngày giờ, hóa đơn in ấn, hợp đồng với đối tác. Đây là chứng cứ pháp lý quan trọng.

• Nộp đơn phản đối hoặc yêu cầu hủy bỏ: Nếu phát hiện người khác nộp đơn đăng ký nhãn hiệu, bạn có thể phản đối trong vòng 5 tháng kể từ ngày công bố đơn (Điều 112a Luật SHTT). Nếu họ đã được cấp văn bằng, bạn có thể yêu cầu hủy bỏ dựa trên chứng cứ mình dùng trước.

• Khởi kiện hoặc yêu cầu xử lý hành chính: Gửi đơn khiếu nại đến Cục Sở hữu trí tuệ, yêu cầu xử lý tại Tòa án có thể xử lý nếu bạn chứng minh được quyền lợi của mình bị xâm phạm.

• Đàm phán/Thương lượng: Thực tế nhiều doanh nghiệp chọn cách thương lượng, mua lại quyền từ người đã đăng ký nếu không đủ cơ sở pháp lý để thắng kiện.

4. Bài học quan trọng

• Đăng ký càng sớm càng tốt: Đừng chờ đến khi sản phẩm nổi tiếng mới đăng ký, vì lúc đó rủi ro đã rất cao.

• Chiến lược bảo hộ toàn diện: Không chỉ đăng ký nhãn hiệu mà cả logo, slogan, kiểu dáng bao bì.

• Theo dõi thị trường thường xuyên: Chủ động tra cứu cơ sở dữ liệu nhãn hiệu của Cục Sở hữu trí tuệ để phát hiện kịp thời.

Một con đường dài nhưng đáng giá

Đạo nhái sản phẩm và vi phạm quyền sở hữu trí tuệ không phải là rủi ro “xa xôi” hay “chuyện của người khác”. Đó là một trong những thách thức thực tế của thị trường toàn cầu, đặc biệt khi một thương hiệu nhỏ muốn vươn ra quốc tế, hoặc một cá nhân sáng tạo muốn xây dựng uy tín lâu dài.

Nếu bạn là doanh nghiệp nhỏ muốn mở rộng thị trường, là nhà sáng tạo nội dung muốn xây dựng thương hiệu cá nhân, hoặc là startup công nghệ muốn bảo vệ công sức R&D — thì việc chủ động xây dựng chiến lược bảo vệ tài sản trí tuệ ngay từ đầu không chỉ là lựa chọn khôn ngoan, mà là điều bắt buộc để sống sót và phát triển bền vững.